আপোনাক এক লাখ টকা দিয়া হ’ল বাজি লগাবলৈ। দুটা বিকল্পৰ মাজত এটাত ভাগ লোৱাটো জৰুৰী। (১)এটা মুদ্ৰা টছ কৰা হ’ব। হেড নে টেইল পৰিব ক’ব লাগে। মিলিলে দুই লাখ টকা আৰু হাৰিলে এক লাখ টকা হেৰুৱাব। (২) ইংলেণ্ডত আৰম্ভ হোৱা আই চি চি চেম্পিয়ন ট্ৰফীত গ্ৰুপ এৰ এখন খেলত ১০ জুন ২০১৭ তাৰিখে  মুখামুখী হ’ব ইংলেণ্ড আৰু অষ্ট্ৰেলিয়া। কোন জিকিব পূৰ্বনুমানৰ ভিত্তিত ক’ব লাগে। অফাৰ একেই  – মিলিলে দুই লাখ আৰু হাৰিলে এক লাখটো হেৰুৱাব। কোনটো বাজিৰ প্ৰতি আপুনি আগ্ৰহী ? যদিহে আপোনাৰ ক্ৰিকেট সম্পৰ্কীয় জ্ঞান তেনেই চালুকীয়া, ইংলেণ্ড-অষ্ট্ৰেলীয়াৰ দলীয় সামৰ্থ্য নালাগে ভাৰতীয় ক্ৰিকেট দলৰ ৫ জন সদস্যৰ নাম আপোনাৰ মনত নাই, প্ৰবল সম্ভাৱনা আছে আপুনি প্ৰথম বিকল্প বাচি ল’ব। কাৰণ ইয়াত সম্ভাৱনা অন্ততঃ ৫০ শতাংশ। অন্যহাতে যদিহে আপুনি এজন ক্ৰিকেটপ্ৰেমী, প্ৰতিখন দেশৰ ক্ৰিকেট দলৰ সামৰ্থ্য সম্পৰ্কে সম্যক ধাৰণা আপোনাৰ আছে বুলি নিজে বিশ্বাস কৰে, সম্ভাৱনা বেছি আপুনি দ্বিতীয় বিকল্প নিৰ্বাচন কৰিব।

যেতিয়া কোনো এটা বিষয়ত মানুহৰ ধাৰণা নাথাকে, তাত সম্ভাৱনাৰ সন্ধান কৰা কাৰ্যত তেওঁ আন্ধাৰত তীৰ চলোৱাৰ সমপৰ্যায়ৰ যেন অনুভৱ কৰে। সাধাৰণ অৱস্থাত মানুহে অনিশ্চয়তা ভাল নাপায়। ইয়াকে আচৰণ সম্বন্ধীয় বিত্তত ‘এম্বিগুইটি এভাৰ্চন বায়াছ’( Ambiguity Aversion Bias ) বোলা হয়। আমি অসমীয়াত ‘অস্পষ্টতা বিতৃষ্ণা পক্ষপাত’ বুলিব হয়তো পাৰো। ইফালে যেতিয়া  কোনো বিষয়ত মানুহ যোগ্য বুলি স্ব-বিবেচনাত উত্তীৰ্ণ হয়, তেতিয়া তেওঁ ৰিস্ক ল’বলৈ মানসিকভাৱে প্ৰস্তুত হয় আৰু ল’ব খোজা ৰিস্কৰ সপক্ষে যুক্তি বিচাৰি পায়। এই প্ৰভাৱক ‘পাৰদৰ্শিতা প্ৰভাৱ’( Competence Effect) বুলি নামকৰণ কৰিছে মনোবিজ্ঞানীয়ে। ইয়াৰ অস্পষ্টতা বিতৃষ্ণা পক্ষপাতৰ লগত ওচৰ সম্পৰ্ক আছে।

বিনিয়োগৰ পৃথিৱীত সততেই মানুহ এই দুই ধৰণৰ মানসিক অৱস্থাৰ সন্মুখীন হয়। বিনিয়োগত অস্পষ্টতা বিতৃষ্ণাৰ এটা উদাহৰণ লওক। প্ৰথমবাৰৰ বাবে ইকুইটি মিউচুৱেল ফাণ্ডত বিনিয়োগ কৰিব খোজা বহু বিনিয়োগকাৰীৰ এটা মিল থকা প্ৰশ্নৰ প্ৰায়ে মুখামুখি হও – সকলো টকা ডুবি ভেলু শূন্য হৈ নাযায়তো ? কথা পাতি গ’লে ওলায় যে এনে কিছুমান আশংকাতে তেওঁ ইমান দিনে ইকুইটি মিউচুৱেল ফাণ্ডত  বিনিয়োগ কৰা নাছিল। তেতিয়া মই ওলোটাই প্ৰশ্ন কৰো – কি পৰিস্থিতিত ফাণ্ডটোৰ মূল্য শূন্য হ’ব আপুনি জানেনে ? যেতিয়া ফাণ্ডটোত থকা সকলো শ্বেয়াৰৰ মূল্য শূন্য হৈ যাব। এই ধৰক, ৰিলায়েন্স ইণ্ডাষ্ট্ৰীজৰ শ্বেয়াৰৰ মূল্য শূন্য, ভাৰতীয় ষ্টেট বেংকৰ শ্বেয়াৰ মূল্য শূন্য……..। আৰু সেইটো সম্ভৱ হ’ব যদিহে এই সকলোবোৰ কোম্পানী সমূলঞ্চে ধ্বংস হয়। তেনে পৰিস্থিতি আহিব পাৰে বুলি আপুনি ভাবে নে ? বা তেনে অৰ্থনৈতিক  পৰিস্থিতিত টকা আন ঠাইতো সুৰক্ষিত হৈ থাকিব জানো ? বহুজনে তেতিয়া প্ৰশ্ন কৰে – তেন্তে কিদৰেনো শ্বেয়াৰ বজাৰত মানুহ সৰ্বস্বান্ত হয় ? ইয়াক বুজিবলৈ আৰু ব্যাখ্যাৰ প্ৰয়োজন হয়। ধৰক, আপোনাৰ হাতত ১০০ টকা আছে। আপোনাক ১০ শতাংশ অগ্ৰিম ধনৰ বিনিময়ত ১০০০ টকাৰ শ্বেয়াৰ দিয়া হ’ল। এতিয়া সেই শ্বেয়াৰে যদি দহ শতাংশ ফল লাভ কৰে তেন্তে আপুনি এশ টকা পাব। আপোনাৰ বাবে এশ টকা বিনিয়োগ কৰি এশ টকা লাভ। কিন্তু ইয়াৰ বিপৰীত পৰিস্থিতিটো ভাবকচোন, ১০ শতাংশ লোকচানৰ। এইবাৰ এশ টকা লোকচান মানে আপোনাৰ সমস্ত বিনিয়োগ ডুবিল। এনেধৰণৰ বিত্তীয় দ্ৰব্যৰ পৰা আঁতৰি থাকিলেই সমস্ত টকা ডুবাৰ আশংকাৰ পৰাও সহজেই দূৰত থাকিব পাৰি। আচলতে প্ৰকৃত প্ৰয়োজনীয় তথ্য নথকাৰ বাবেই বহুজন মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ পৰা আঁতৰত থাকে।উত্থান –পতনৰ বিনিয়োগ যাত্ৰাৰ বাবে নিজকে মানসিকভাৱে প্ৰস্তুত কৰিব নোৱাৰে।

এই পক্ষপাতৰ পৰা মুক্ত হ’বলৈ দৰব হৈছে বিষয়টোৰ সম্বন্ধে এটা সম্যক জ্ঞান আহৰণ কৰা। বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত কোনো এটা সম্পদ শ্ৰেণীৰ দোষ-গুণবোৰৰ বিষয়ে অৱগত হোৱা আৰু নিজৰ পৰিকল্পনাৰ লগত খাপ খোৱাকৈ ইহঁতক ব্যৱহাৰ কৰাৰ প্ৰয়োজন। বহু সময়ত এই পক্ষপাতত আবদ্ধ  বিনিয়োগকাৰীয়ে ইকুইটি বিনিয়োগক জুৱাসদৃশ হিচাপে গণ্য কৰি এনে বিশাল ৰিটাৰ্ন আশা কৰে যে ইকুইটি বজাৰৰ দীৰ্ঘদিনৰ গড় ৰিটাৰ্নে তেওঁলোকক সুখী কৰিব নোৱাৰে। ফলত তেওঁলোকৰ বিনিয়োগবোৰ ৰক্ষণশীল বিত্তীয় দ্ৰব্য, যেনে বেংক ফিক্সড ডিপ’জিট, ৰেকাৰিং ডিপ’জিট আদিতে আবদ্ধ হৈ থাকে। বহুতৰে আকৌ লাখ লাখ টকা ছেভিংছ একাউণ্টতে পৰি থাকে।

ইয়াৰ বিপৰীতে পাৰদৰ্শিতা প্ৰভাৱৰ ফলত বহু বিনিয়োগকাৰী কেতিয়াবা অত্যধিক সাহসী হৈ উঠিব পাৰে। প্ৰতক্ষ্যভাৱে শ্বেয়াৰ বজাৰত বিনিয়োগ কৰা বহুতে অতি বেছি কিনা-বেচাত জড়িত হৈ পৰে। হ্ৰস্বম্যাদত বজাৰৰ গতি-গোত্ৰ জনা সম্ভৱ বুলি বিশ্বাস জন্মে। বহুজনে নিজৰ দক্ষতা থকা বুলি বিশ্বাস কৰা খণ্ড বা সম্পদশ্ৰেণীটোতহে বিনিয়োগ কৰিবলৈ আগ্ৰহী হোৱা দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে বহুতে নিজৰ সমস্ত বিনিয়োগ ভূ-সম্পত্তিত কৰিবলৈ ভাল পায়। ফলত বিনিয়োগৰ ডাইভাৰ্চিফিকেচনৰ সু-ফলৰ পৰা বঞ্চিত হয় তেওঁলোক। ইয়াতো সঠিক জ্ঞানেহে এজন বিনিয়োগকাৰীক সু-সিদ্ধান্ত লোৱাত সহায় কৰিব পাৰে।

*******

আপোনালৈ এক লাখ টকা আগবঢ়োৱা হ’ল এটা চৰ্তত – আপুনি খেল এখনত অংশগ্ৰহণ কৰিব লাগিব৷ সেই খেলত তলত দিয়া দুটা পছন্দৰ মাজৰ পৰা এটাক নিৰ্বাচন কৰাৰ প্ৰয়োজন৷

(ক) ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা অন্য এক লাখ টকা লাভ কৰাৰ আৰু ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা নতুনকৈ একো নোপোৱাৰ৷

(খ) ১০০ শতাংশ নিশ্চিতি আৰু ৫০ হেজাৰ টকা লাভ কৰাৰ৷

এতিয়া কওক, কোনটোক নিৰ্বাচন কৰিব আপুনি? আপুনি যদি আন সাধাৰণ মানুহৰ দৰে ভাবে, তেন্তে আপোনাৰ বাছনিত ‘খ’ উঠিব৷ নহয়নে? এইক্ষেত্ৰত আপোনাৰ দৃষ্টিভংগী – এক লাখ টকা পোৱাৰ আশাত নিশ্চিত ৫০ হেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ যুক্তি নাই৷ ঠিক ‘কৌন বনেগা কৌৰপতি’ত অংশগ্ৰহণকাৰীয়ে স্বইচ্ছাই নিজকে খেলৰ পৰা আঁতৰাই অনাৰ দৰে৷ বেছ, এইবাৰ তেনে’হলে আন এখন খেলৰ সন্মুখীন হওকচোন৷ আপোনাক এইবাৰ দুইলাখ টকা দিয়া হ’ল আৰু কোৱা হ’ল আগৰ বাৰৰ দৰে দুটাৰ মাজৰ পৰা এটাক বাছনি কৰিবলৈ  –

(গ) ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা এক লাখ টকা হেৰুৱাৰ আৰু ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা একো নেহেৰুৱাৰ৷

(ঘ) ১০০ শতাংশ নিশ্চিতি ৫০ হেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ৷

এইবাৰো যদি আপোনাৰ মনোভাব গৰিষ্ঠসংখ্যক মানুহৰ দৰে হয, তেন্তে আপুনি নিৰ্বাচন কৰিব ‘গ’ক৷ এইবাৰ কিন্তু আপোনাৰ মতাদৰ্শ সলনি হ’ল৷ আপোনাৰ মনোভাব – নিশ্চিতভাৱে ৫০ হেজাৰ টকা হেৰুৱাতকৈ একো নেহেৰুৱাৰ সুযোগটো নলওঁ কিয়? লক্ষ্য কৰক, প্ৰথম প্ৰশ্নত আপুনি আছিল ক্ষতিভয় (Risk) গ্ৰহণ নকৰাৰ সপক্ষে৷ কিন্তু দ্বিতীয় প্ৰশ্নত আপোনাৰ স্থিতি ক্ষতিভয় গ্ৰহণ কৰাৰ পক্ষে৷ কিয় এই বিপৰীত স্থিতি? আপুনি যদি গভীৰভাৱে লক্ষ্য কৰে তেন্তে দেখিব ‘ক’ আৰু ‘গ’ৰ সামগ্ৰিক অৰ্থনৈতিক মূল্য একে৷ ঠিক তেনেদৰে একে ‘খ’ আৰু ‘ঘ’ৰ সামগ্ৰিক অৰ্থনৈতিক মূল্য৷ কেনেকৈ চাওঁ আহক৷ আপোনাৰ প্ৰথম প্ৰশ্ন  সোধাৰ আগতেই দিয়া হৈছে এক লাখ টকা৷ এতিয়া যদি আপোনাৰ নিৰ্বাচন ‘খ’ হয় তেন্তে সামগ্ৰিকভাৱে আপুনি পাব ডেৰ লাখ টকা (১,০০,০০০+৫০,০০০=১,৫০,০০০)৷ ঠিক একেদৰে দ্বিতীয় প্ৰশ্নত ‘ঘ’ নিৰ্বাচন কৰা মানেও আপুনি সামগ্ৰিকভাৱে ডেৰ লাখ টকাই পাব (২,০০,০০০-৫০,০০০=১,৫০,০০০)৷ কিন্তু আপুনি কথাবোৰ সামগ্ৰিকভাৱে চোৱা নাই৷ প্ৰথম আৰু দ্বিতীয় প্ৰশ্নৰ সোধাৰ আগে যেতিয়াই আপোনাক ক্রমে এক আৰু দুই লাখ যচা হ’ল সেইখিনিক মনটোৱে আপোনাৰ সম্পত্তিৰ অংশ হিচাপে গণ্য কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰি দিছিল৷ সেয়ে আপোনাৰ সিদ্ধান্তৰ চিন্তা-চৰ্চাত তাৰ পাচৰ কথাখিনিহে গুৰুত্ব লাভ কৰিছিল৷ অৰ্থাৎ আপোনাৰ বাবে প্ৰথম প্ৰশ্নত ‘খ’ৰ নিৰ্বাচন মানে ৫০ হেজাৰ টকা প্ৰাপ্তি আৰু দ্বিতীয় প্ৰশ্নত ‘ঘ’ৰ নিৰ্বাচন মানে ৫০ হেজাৰ টকাৰ লোকচান৷ নহয়নে বাৰু? প্ৰিয় পাঠক, এয়াই হৈছে ডেনিয়েল কাহনেমেন আৰু এম’ছ টিভাৰ্স্কি আচৰণ সম্বন্ধীয় অৰ্থনীতিলৈ অনবদ্য অৱদান প্ৰত্যাশা তত্ত্ব (Prospect Theory)৷ এই তত্ত্বই ব্যাখ্যা কৰে বৰশী বাবলৈ গৈ একেবাৰে মাছ নোপোৱাতকৈ বৰশীৰ চিপ মাৰোতে মাছ পানীত পৰাৰ বাবে ঘৰলৈ শুদাহাতে আহিবলগা হোৱাটোত দুখ কিয় বেছি? দৰমহা ২০ শতাংশ বাঢ়িব বুলি ভিতৰুৱা খবৰৰ ভিত্তিত এবাৰ আনন্দ কৰি লোৱাৰ পাচতে প্ৰকৃততে ১০ শতাংশ বাঢ়িলেও কিয় দুখ লাগে? এই সকলোবোৰৰ বাবে দায়ী আমাৰ মানসিক প্ৰসংগ বিন্দু (Reference Point)৷ মাছ বৰশীত লাগি পানীৰ ওপৰলৈ আহিল কি নাহিল বৰশী বোৱাজনৰ মনটোৱে সেই মাছটোৰ ওপৰত মালিকীসত্ব সাব্যস্ত কৰি দিছিল৷ দৰমহা ২০ শতাংশ বাঢ়িব বুলি ঘুনুক-ঘানাককৈ শুনা অসমৰ্থিত সূত্ৰৰ তথ্যৰ ভিত্তিত চাকৰিয়ালজনে ভৱিষ্যতৰ বৰ্ধিত দৰমহাটোৰ প্ৰভাৱ ইতিমধ্যে অনুভৱ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰি দিছিল৷ বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰতো প্ৰত্যাশা তত্ত্বই ব্যাখ্যা কৰে কেনেকৈ মানুহে লাভ-লোকচানৰ তাৎক্ষণিক আৱেগৰ ভিত্তিত বিনিয়োগৰ সিদ্ধান্ত লয়, য’ত বিনিয়োগৰ লক্ষ্য আৰু সামগ্ৰিক পৰিস্থিতি বিচাৰ-বিবেচনালৈ নহাকৈয়ে ৰৈ যায়৷ উদাহৰণস্বৰূপে বিগত বৰ্ষত ৫০ শতাংশ ফল পোৱা বহু ইকুইটি বিনিয়োগকাৰীয়েও পৰৱৰ্তী কোনো বৰ্ষত ২০ শতাংশ ঋণাত্মক ফল পালে, তেওঁ সামগ্ৰিকভাৱে দীৰ্ঘদিনৰ বিনিয়োগৰ ইতিহাস তথা ভৱিষ্যতৰ সম্ভাৱনীয়তাৰ ফালে লক্ষ্য নকৰি মাত্ৰ ঋণাত্মক ফলৰ বৰ্ষটোৰ ওপৰত অত্যধিক গুৰুত্ব দি ভুল সিদ্ধান্ত ল’বলৈ প্ৰৰোচিত হয়৷

এই প্ৰত্যাশা তত্ত্বৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান হৈছে লোকচান বিতৃষ্ণা (Loss Aversion)৷ কোনো মানুহেই হেৰুৱাবলৈ ভাল নাপায়৷ এহেজাৰ টকা পোৱাৰ আনন্দতকৈ এহেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ দুখ বেছি৷ ডেনিয়েল কাহ্‌নেমেন আৰু এম’ছ  টিভাৰ্স্কিৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ ভিত্তিত ক’ব পাৰি যে বেছিভাগ মানুহৰ ক্ষেত্ৰতে এহেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ দুখ ডেৰৰ পৰা আঢ়ৈ হেজাৰ টকাৰ ভিতৰত পোৱা আনন্দৰ সমান৷ আপোনাৰ ক্ষেত্ৰত এই অনুপাতটো কিমান তাক পৰীক্ষা কৰি চাব পাৰে৷ ধৰক বাজি লগোৱাৰ প্ৰতি আপোনাৰ কোনো নৈতিক বিৰোধ নাই আৰু এশ টকাক যি মৰ্যাদাৰে ব্যৱহাৰ কৰে এক লাখ টকাকো একে মৰ্যাদাসহ ব্যৱহাৰ কৰে৷ এতিয়া এটা মুদ্ৰা টচ কৰা হ’ল৷ হেড পৰিলে আপুনি এহেজাৰ টকা দিব লাগিব৷ যদি টেইল পৰে ন্যূনতম কিমান টকা পালে আপুনি সেই খেলখনত অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ আগ্ৰহী হ’ব? এই লোকচান বিতৃষ্ণাই বহু মানুহক অত্যন্ত ৰক্ষণশীল কৰি তোলে৷ মুদ্ৰাস্ফীতিৰ কথা বিবেচনা নকৰাকৈ লাখ লাখ টকা বহুতেই ছেভিংছ একাউণ্টত পেলাই ৰাখে৷ যদি ৮ শতাংশ মুদ্ৰাস্ফীতি হয় আৰু ৪ শতাংশ ছেভিংছ একাউণ্টৰ সুত তেন্তে দেখ-দেখকৈ তেওঁ পোৱা প্ৰকৃত ফল ঋণাত্মক৷ আনহাতে লোকচান বিতৃষ্ণাই কোনোবাজনক কৰি তোলে সৰ্বস্বান্ত জুৱাৰী৷ হেৰুৱাখিনি ঘূৰাই পাবলৈকে অত্যধিক ক্ষতিভয় গ্ৰহণ কৰিবলৈকো তেওঁলোকে কুন্ঠাবোধ নকৰে৷ মই ভাবো ইয়াৰ উৎকৃষ্ট উদাহৰণ হ’ল মহাভাৰতত বৰ্ণিত পাণ্ডৱ-কৌৰৱৰ বিখ্যাত পাশাখেলখনৰ শেষৰ ফালে যুধিষ্ঠিৰৰ মানসিকতা৷ সাধাৰণ অৱস্থাত যুধিষ্ঠিৰে নিশ্চয় কেতিয়াও দ্ৰৌপদীক পাশাখেলৰ পণ হিচাপে ব্যৱহাৰ নকৰিলেহেঁতেন৷ কিন্তু দ্ৰৌপদীক পণ হিচাপে আগবঢ়াই দিয়াৰ  আগমুহূৰ্তত গুণী-জ্ঞানী যুধিষ্ঠিৰ এজন সম্পদহীন, ৰাজ্যহীন ৰজা৷ তেওঁৰ সন্মুখত আছিল দুটা পছন্দ-

(১) দ্ৰৌপদী আৰু ধন-সম্পদসহ  ৰাজ্য হেৰুৱা অথবা একো নেহেৰুৱা৷

(২) নিশ্চিতভাবে ধন-সম্পদসহ ৰাজ্য হেৰুৱা৷

লোকচান বিতৃষ্ণাত জৰ্জৰিত যুধিষ্ঠিৰৰ সেই বাজিটো কিজানি আছিল একো নেহেৰুৱাবলৈ কৰা শেষ চেষ্টা৷

*******

 

আপুনি ৰিস্ক থকা বুলি জানিও ইকুইটি মিউচুৱেল ফাণ্ডত বিনিয়োগ কৰিব খুজিছে। কিয় ? নিশ্চয় বেছি ৰিটাৰ্নৰ আশাত, নহয় জানো ? বেংকৰ ফিক্সড ডিপ’জিট জাতীয় বিত্তীয় দ্ৰব্যবোৰে আগবঢ়োৱা ৰিটাৰ্নত সুখী হ’ব পৰা হ’লে আপুনি নিশ্চয় উত্থান-পতনৰ অনিশ্চয়তা থকা বাট এটাৰে ফল নিবিচাৰিলেহেঁতেন। বজাৰত উপলব্ধ ৰিস্ক নোলোৱাকৈ পাব পৰা ৰিটাৰ্নৰ তুলনাত যি অতিৰিক্ত ফল ফাণ্ড এটাই বিগত সময়ত দিছে, সেইখিনি পাবলৈ যাওঁতে বিনিয়োগকাৰীয়ে গ্ৰহণ কৰিবলগীয়া হোৱা প্ৰতি একক ৰিস্কৰ বিপৰীতে সেই ফলনো কেনেকুৱা তাক সংখ্যাত চাব পৰা এটা সঁজুলি হৈছে শ্বাৰ্প অনুপাত। ইয়াৰ উদ্ভাৱক হৈছে উইলিয়াম এফ শ্বাৰ্প। অৰ্থনীতিলৈ আগবঢ়োৱা অৱদানৰ বাবে ১৯৯০ চনৰ ন’বেল স্মাৰক বঁটা এওঁলৈ আগবঢ়োৱা হয় আৰু সন্মান হিচাপে এই অনুপাতটোৰ নামকৰণো শ্বাৰ্প অনুপাত ৰখা হয়। বিনিয়োগৰ পৃথিৱীত বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ হোৱা এই অনুপাতটোৰ বিষয়ে অলপ জানো আহক।

ৰিস্ক নথকা ৰিটাৰ্ন বুলিলে আমি সেইবিলাক বিত্তীয় দ্ৰব্যৰ পৰা পোৱা ৰিটাৰ্নৰ কথা বুজো  যিবিলাকৰ পিচত এখন সমৰ্থৱান দেশৰ গেৰাণ্টি থাকে। ভাৰতৰ ক্ষেত্ৰত ৰিজাৰ্ভ বেংকে ইছ্যু কৰা ট্ৰেজাৰি বিলবিলাকৰ কথা ক’ব পাৰি। ধৰা হওক, ৯১ দিনীয়া ট্ৰেজাৰি বিলৰ ইল্ড বৰ্তমান ৫ শতাংশ (৫ মে’ ২০১৭ত প্ৰকৃত ইল্ড আছিল ৬.২৩ শতাংশ) আৰু আমাৰ আজিৰ আলোচনাৰ বাবে ই হৈছে ৰিস্ক নথকা ৰিটাৰ্ন। ধৰক, ইকুইটি মিউচুৱেল ফাণ্ড ‘ক’ই যোৱা তিনিবছৰত গড়ে ২০ শতাংশ ফল দিছে। এতেকে এক কথাত আমি ক’ব পাৰো যে ৰিস্ক লৈ ‘ক’ ফাণ্ডত বিনিয়োগ কৰাৰ বাবে আমি অতিৰিক্ত ২০-৫=১৫ শতাংশ হাৰত ফল পাইছো। এই বিনিয়োগত ৰিস্ক কিমান আছিল বুলি সুধিলে সংখ্যাত প্ৰকাশ কৰিবলৈ আমি চাব পাৰো ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচনৰ ফালে। ধৰা হওঁক, ফাণ্ডটোৰ বিগত তিনি বছৰৰ ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচন ১৫। এতিয়া অলপ আগতে পোৱা অতিৰিক্ত ৰিটাৰ্নক ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচনৰে হৰণ কৰিলে আমি পাম ১৫ ÷ ১৫ = ১। এই একটোৱেই হৈছে আমাৰ শ্বাৰ্প অনুপাত।

যিহেতু ইকুইটি বজাৰকেন্দ্ৰিক ফলাফলৰ ভাল-বেয়া সদায় তুলনানিৰ্ভৰ, এই সময়ছোৱাত শ্বাৰ্প অনুপাত এক কেনেকুৱা বুলি সুধিলে একেষাৰতে ভাল বা বেয়া বুলি ক’বলৈ অসুবিধা। প্ৰকৃততে আন সমগোত্ৰীয় ফাণ্ড এটাই একে সময়ছোৱাত দেখুওৱা প্ৰদৰ্শনৰ লগত তুলনা কৰিবলৈহে এই অনুপাত সুবিধাজনক। ধৰা হওক, অন্য এটা সমগোত্ৰীয় ফাণ্ড ‘খ’ৰ বিগত তিনিবছৰৰ ৰিটাৰ্ন গড়ে ২২ শতাংশ। কিন্তু এই ফাণ্ডটোৰ উত্থান-পতন ‘ক’তকৈ বেছি আৰু সেয়া সাংখ্যিক ৰূপত প্ৰকাশ হৈছে বিগত তিনিবছৰৰ ইয়াৰ ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়চন ২০ ৰ মাজেৰে। এই তথ্যখিনিৰ পৰা নিৰ্ণয় কৰিবলগীয়া ‘খ’ৰ শ্বাৰ্প অনুপাত হ’ব ( ২২ – ৫)/২০= ০.৮৫।

শ্বাৰ্প অনুপাত যিমানে ডাঙৰ হয় সিমানে ভাল। ওপৰৰ গণনাত দেখা গ’ল  ‘ক’ ফাণ্ডে ‘খ’তকৈ ২ শতাংশ ফল কম দিলেও নিজে লোৱা ৰিস্কৰ বিপৰীতে দিয়া ৰিটাৰ্নৰ ক্ষেত্ৰত ( যাক বিনিয়োগৰ ভাষাত ‘ৰিস্ক এডজাষ্টেট ৰিটাৰ্ন’ বোলা হয়।) ‘খ’তকৈ উন্নত ফল প্ৰদৰ্শন কৰিছে। এতিয়া ৰিস্ক কম লৈ ইকুইটি মিউচুৱেল ফাণ্ডত বিনিয়োগ কৰিব খোজা ব্যক্তিৰ বাবে ‘ক’ ফাণ্ডটো ‘খ’তকৈ বেছি উপযোগী। এইবাৰ অন্য এটা দৃষ্টিকোণৰ পৰা চাওক। ধৰক,  সমগোত্ৰীয় দুটা ফাণ্ডৰ বিগত তিনিবছৰত ফল সমান, দুয়োটাৰে ১৫ শতাংশ। কিন্তু এটা ফাণ্ডৰ শ্বাৰ্প অনুপাত 0.৭৫ আৰু আনটোৰ ১.২৫ । তাৰ অৰ্থ হ’ব – একে ৰিটাৰ্ন দিবলৈ প্ৰথমটো ফাণ্ডে অধিক ৰিস্ক লৈছে বা বেছি উত্থান-পতনৰ মুখামুখি হৈছে। সেয়ে এই ক্ষেত্ৰত দ্বিতীয়টো ফাণ্ডৰ প্ৰদৰ্শন আকৰ্ষণীয়।

শ্বাৰ্প অনুপাতে ফাণ্ড একোটাক তুলনা কৰোতে প্ৰয়োজনীয় তথ্য যোগান ধৰিলেও ইয়াৰ সীমাবদ্ধতা নোহোৱা নহয়। প্ৰথম কথা, এইবোৰ বিগত দিনৰ পৰিসংখ্যাৰ পৰা নিৰ্ণয় কৰা হৈছে। ইয়াৰ ভিত্তিত ফাণ্ড একোটাৰ ৰিটাৰ্নৰ ভৱিষ্যদ্বাণী কৰিব নোৱাৰি। দ্বিতীয়তে বজাৰ বেয়া থাকিলে ঋণাত্মক ফল দি থকা সময়ত এই অনুপাতে সঠিক ছবিখন দাঙি ধৰিব নোৱাৰে। ৰিস্ক নথকা বিনিয়োগতকৈ বেছি ফল পালেহে ইয়াক সঠিকভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। বেছি ৰিস্ক থকা ফাণ্ড এটাৰ শ্বাৰ্প অনুপাত ডাঙৰ হ’ব পাৰে যদিহে ৰিটাৰ্নৰ সংখ্যাটো যথেষ্ট ডাঙৰ হয়। কিন্তু এককভাৱে এই পৰিসংখ্যাৰ ভিত্তিতে বিনিয়োগৰ সিদ্ধান্ত ল’ব নোৱাৰি। কম ৰিস্ক ল’ব খোজা মানুহ এজনৰ বাবে উচ্চ শ্বাৰ্প অনুপাত থাকিলেও সেই ফাণ্ড উপযোগী নহ’বও পাৰে। সেয়ে বিনিয়োগকাৰীয়ে কেনেধৰণৰ ফাণ্ডত বিনিয়োগ কৰিব সেয়া আগতে ঠিক কৰি ল’ব লাগে। দুটা পৃথক শ্ৰেণীৰ ফাণ্ডৰ মাজত শ্বাৰ্প অনুপাতৰ তুলনাও বিভ্ৰান্তিকৰ। এটা লাৰ্জকেপ ফাণ্ডৰ লগত ছেক্টৰেল ফাণ্ড এটাৰ শ্বাৰ্প অনুপাতৰ তুলনা হোৱা অনুচিত।

******

‘ছেনছেক্স’ হৈছে ব’ম্বে ষ্টক এক্সচেঞ্জৰ এটা চিনাকি সূচক।বিভিন্ন ক্ষেত্ৰৰ ৩০ টা কোম্পানীৰ ষ্টক বিভিন্ন অনুপাতত লৈ ইয়াক নিৰ্মাণ কৰা হৈছে (ষ্টক এক্সচেঞ্জত ক্ৰয়-বিক্ৰয় চলা প্ৰতিটো দিনতে এই অনুপাত সলনি হয়)।যিসকল বিনিয়োগকাৰীয়ে ছেনছেক্সৰ অনুপাতত সেই বিশেষ ৩০ টা কোম্পানীত বিনিয়োগ কৰি যাব খোজে আৰু ছেনছেক্সৰ আশে-পাশে থকা ৰিটাৰ্নত সুখী হোৱাৰ পৰিকল্পনা কৰে, তেওঁলোকে মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ ছেনছেক্স ইনডেক্স ফাণ্ডত বিনিয়োগ কৰিব পাৰে।য’ত ফাণ্ড মেনেজাৰৰ ষ্ট’ক কিনা-বেচাত কোনো ভূমিকা নাথাকে। সেয়ে এনেধৰণৰ বিনিয়োগ পদ্ধতিক নিষ্ক্ৰিয়(পেছিভ)ব্যৱস্থাপনা বা নিষ্ক্ৰিয় বিনিয়োগ বুলি কোৱা হয়।ইয়াৰ বিপৰীতে যিবিলাক মিউচুৱেল ফাণ্ডত ফাণ্ড মেনেজাৰ থাকে আৰু বিনিয়োগৰ লক্ষ্য নিজৰ বাবে নিৰ্ধাৰিত বেন্সমাৰ্কতকৈ উন্নত ফলাফল দাঙি ধৰা, তেনে পদ্ধতিক সক্ৰিয় (এক্টিভ) ব্যৱস্থাপনা বা সক্ৰিয় বিনিয়োগ বুলি কোৱা হয়। কাৰণ প্ৰতিটো কিনা-বেচাৰ সিদ্ধান্তৰ বাবে ফাণ্ড মেনেজাৰৰ সক্ৰিয় ভূমিকা থাকে।ছেনছেক্সক ইয়াত মাত্ৰ উদাহৰণ হিচাপেহে লোৱা হৈছে ইনডেক্স ফাণ্ডৰ কথা বুজাবলৈ।

এতিয়া যিবিলাক মিউচুৱেল ফাণ্ডত ফাণ্ড মেনেজাৰৰ সক্ৰিয় ভূমিকা থাকে, সেই ফাণ্ডবিলাকৰ ৰিটাৰ্নত ফাণ্ড মেনেজাৰৰ অৰিহণা কিমান তাক জনাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ।ধৰক, ‘ক’ ছেনছেক্সক বেন্সমাৰ্ক হিচাপে লোৱা এটা সক্ৰিয় ব্যৱস্থাপনাৰ মিউচুৱেল ফাণ্ড। এতিয়া আমি কেনেকৈ জানিম ফাণ্ডটোৱে বিগত বৰ্ষটোত যি ৰিটাৰ্ন দিছে তাত ফাণ্ড মেনেজাৰৰ ধনাত্মক অৰিহণা আছে নে নাই ? আৰু আছে যদি সেয়া কিমান ?

এইক্ষেত্ৰত আপুনি উত্তৰ পাবলৈ এটা পৰিসংখ্যা বা অনুপাতলৈ চকু দিব লাগিব।যাক কোৱা হয় আলফা।যোৱাবাৰৰ লেখাত আমি ‘বিটা’ আৰু ‘আৰ স্কুৱাৰ্ড’ৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছিলো।এতিয়া আলফাৰ নিৰ্ণয় ইয়াৰ পাচৰ স্তৰ বুলি ধৰক। এটা উদাহৰণ লৈ আমি আগবাঢ়ো আহক। ধৰক, যোৱা বছৰটোত ছেনছেক্সে ৰিটাৰ্ন দিছে ১০ শতাংশ।এতিয়া দুটা মিউচুৱেল ফাণ্ড কল্পনা কৰক যাৰ বেন্সমাৰ্ক হৈছে ছেনছেক্স।‘ক’ ফাণ্ডটোৱে ৰিটাৰ্ন দিছে ১১ শতাংশ আৰু ‘খ’ ফাণ্ডটোৱে ৰিটাৰ্ন দিছে ১৩ শতাংশ।‘ক’ ফাণ্ডৰ বিটা মূল্য ০.৮ আৰু ‘খ’ৰ ১.৫০। ‘আৰ স্কুৱাৰ্ড’ দুয়োটাৰে যেনিবা ০.৯০।বিটাৰ মূল্যই নিৰ্দেশ কৰে যে ‘ক’ ফাণ্ডৰ পৰা ৰিটাৰ্নৰ প্ৰত্যাশা ১০ x ০.৮ = ৮ শতাংশ আৰু ‘খ’ৰ পৰা ১০ X ১.৫ = ১৫ শতাংশ।লক্ষ্য কৰক, প্ৰত্যাশাৰ বিপৰীতে প্ৰকৃত ফল হিচাপে আমি কিন্তু ‘ক’ৰ পৰা পালো ১১ শতাংশ আৰু ‘খ’ৰ পৰা ১৩ শতাংশ। ‘ক’ৰ ক্ষেত্ৰত বিটাই নিৰ্দেশ কৰা প্ৰত্যাশাতকৈ ১১-৮=৩ শতাংশ যি বেছি ৰিটাৰ্ন পালো, তাক আপুনি ফাণ্ড মেনেজাৰৰ ধনাত্মক কাম বুলিব পাৰে। এই যে অতিৰিক্ত ৩ শতাংশ ৰিটাৰ্ন ফাণ্ড মেনেজাৰৰ ভাল কামৰ বাবে পোৱা গ’ল, ইয়াকে বিত্তীয় ভাষাত কোৱা যাব – বিগত বৰ্ষৰ ৰিটাৰ্নত ‘ক’ ফাণ্ডৰ আলফা তিনি। ইয়াৰ বিপৰীতে যদিওবা বেন্সমাৰ্কতকৈ ৩ শতাংশ বেছি অৰ্থাৎ ১৩ শতাংশ ফল ‘খ’ ফাণ্ডটোৱে দিছিল, বিটাই নিৰ্দেশ কৰা অনুসৰি ফাণ্ডটোৱে আহৰণ কৰিব লাগিছিল অন্ততঃ ১৫ শতাংশ ফল। এই যে বিটাই নিৰ্দেশ কৰা ফলতকৈ ২ শতাংশ কম ফল ফাণ্ডটোৱে গোটাব পাৰিলে, ইয়াৰ বাবে আলফা অনুপাত এই ক্ষেত্ৰত হ’ব ঋণাত্মক দুই। ‘ক’ৰ ক্ষেত্ৰত ফাণ্ড মেনেজাৰে ধনাত্মক মূল্য  সংযোজন কৰিছে আৰু তাৰ বিপৰীতে ‘খ’ৰ ক্ষেত্ৰত ফাণ্ড মেনেজাৰৰ ভূমিকাৰ বাবে মূল্য বিয়োজনহে ঘটিছে।

একমাত্ৰ ৰিটাৰ্নৰ দৃষ্টিকোণৰ ফালৰ পৰা চালে প্ৰকৃত ছবিখন সকলো সময়তে দেখা পোৱা নাযায়। গম পোৱা নাযায় যিধৰণৰ ৰিটাৰ্ন আপুনি পাইছে সেয়া অতিৰিক্ত ৰিস্কৰ বাবে নে ফাণ্ড মেনেজাৰৰ ভাল কামৰ বাবে। ওপৰৰ উদাহৰণত উল্লেখ কৰা ‘খ’ ফাণ্ডে ‘ক’তকৈ যদিও ২ শতাংশ অধিক ফল দিছে, তাত কিন্তু অতিৰিক্ত ৰিস্ক সোমাই আছে।ফাণ্ড মেনেজাৰৰ সু-ব্যৱস্থাপনাৰ বাবে এই ফল ‘খ’ ফাণ্ডে পোৱা নাই।আন এক কথাত পাৰিসাংখ্যিক অনুপাত আলফাক মিউচুৱেল ফাণ্ডত জড়িত থকা ফাণ্ড মেনেজাৰৰ কৰ্মদক্ষতা নিৰূপণৰ এক সঁজুলি বুলি আপুনি ক’ব পাৰে। সংখ্যাটো যিমানেই ডাঙৰ হ’ব, সিমানেই ফাণ্ড মেনেজাৰৰ কৃতকাৰ্যতা চিহ্নিত হ’ব।  সমগোত্ৰীয় মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ আঁচনি এখিনিৰ মাজৰ পৰা আপোনাৰ ফাণ্ডটো নিৰ্বাচন কৰিবলৈ যাওঁতে এই অনুপাতটোৱে আপোনাক গুৰুত্বপূৰ্ণ তথ্য যোগান ধৰিব পাৰে।

*******

মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ আঁচনি এখন কেতিয়া ভাল বুলি ক’ম ? যেতিয়া ভাল ৰিটাৰ্ন দিয়ে, নহয় জানো ? কিমান শতাংশ ৰিটাৰ্নক ভাল বুলি ধৰিম ? বিশেষকৈ যেতিয়া বজাৰ দীৰ্ঘসময়ৰ বাবে বেয়া থাকে তেতিয়া ভাল ইকুইটি আঁচনি এখন কেনেকৈ নিৰ্বাচন কৰিম ? এনেধৰণৰ সমস্যাৰ মুখামুখি হ’বলগাত পৰে মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ বিনিয়োগকাৰী।যিহেতু বেংক ফিক্সড ডিপ’জিটজাতীয় বিত্তীয় দ্ৰব্যৰ দৰে পূৰ্বনিৰ্ধাৰিত ৰিটাৰ্ন মিউচুৱেল ফাণ্ডত ঘোষণা কৰিব নোৱাৰে, অৰ্থাৎ ৰিটাৰ্ন বজাৰনিৰ্ভৰ, সেয়ে ইয়াত ভাল-বেয়া সেয়া মাত্ৰ তুলনাৰ জৰিয়তেহে সম্ভৱ।সেই তুলনা সাধাৰণতে দুটা ৰিটাৰ্নৰ লগত কৰিব পাৰি।(১) সেই বিশেষ ফাণ্ডটোৰ বেন্সমাৰ্কৰ লগত আৰু (২) সেই শ্ৰেণীটোৰ সমস্ত ফাণ্ডৰ গড় ৰিটাৰ্নৰ লগত।যদি বেন্সমাৰ্ক আৰু সমগোত্ৰীয় আঁচনিসমূহৰ গড় ৰিটাৰ্নতকৈ দীৰ্ঘ সময়ত ফাণ্ডটোৱে বেছি ৰিটাৰ্ন দিয়ে, তেন্তে তেনে আঁচনি আকৰ্ষণীয়।কিন্তু তেনে ৰিটাৰ্ন দিবলৈ যাওঁতে ফাণ্ডটোৱে কেনেধৰণৰ ৰিস্ক লৈছে সেয়া ফাণ্ড এটাৰ পাৰদৰ্শিতা নিৰূপণ কৰোতে চাবলগীয়া অন্য এটা দিশ।

ফাণ্ড একোটাৰ ৰিটাৰ্নৰ বিপৰীতে থকা ৰিস্কক সংখ্যাত বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা অন্যতম সঁজুলি হৈছে ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচন।ফাণ্ড এটাই নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ব্যৱধানত দিয়া ৰিটাৰ্ন তাৰ নিজৰ গড় ৰিটাৰ্নৰ পৰা কিমান দূৰত্বত অৱস্থান কৰিছে সেই প্ৰাথমিক তথ্যৰ পৰাই ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচনৰ মান নিৰ্ণয় কৰা হয়। ভেলু ৰিছাৰ্চ নামৰ প্ৰতিষ্ঠানটোৱে ইকুইটি ফাণ্ডৰ কাৰণে ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচন গণনা কৰে বিগত তিনি বছৰীয়া সময়ৰ গড় ৰিটাৰ্নৰ পৰা মাহেকীয়া ৰিটাৰ্ন কিমান দূৰত সেই প্ৰাথমিক তথ্যৰ পৰা।যিমানেই সংখ্যাটো ডাঙৰ হ’ব, বুজা যাব যে ৰিটাৰ্ন আহৰণ কৰিবলৈ যাওঁতে ফাণ্ডটোৰ উত্থান-পতন বেছি।ধৰক, দুটা সমগোত্ৰীয় ফাণ্ড ‘ক’ আৰু ‘খ’। দুয়োটাৰে ৰিটাৰ্ন যোৱা তিনি বছৰত বাৰ্ষিক হাৰত ১৫ শতাংশ। কিন্তু ‘ক’ ফাণ্ডটোৰ সেই সময়ছোৱাত ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচন ১৫ আৰু ‘খ’ ফাণ্ডটোৰ ২০। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ব একে সমান ৰিটাৰ্ন দিবলৈ যাওঁতে ‘ক’ ফাণ্ডটোৰ তুলনাত ‘খ’ ফাণ্ডটোৱে বেছি উত্থান-পতনৰ সন্মুখীন হৈছে। সেইফালৰ পৰা ‘ক’ ফাণ্ডটো ‘খ’ৰ তুলনাত অধিক আকৰ্ষণীয়।অৱশ্যে একমাত্ৰ ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচন একমাত্ৰ সঁজুলি নহয় ফাণ্ড এটাক পৰ্যালোচনা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত। তদুপৰি  দুটা পৃথক শ্ৰেণীৰ ফাণ্ডৰ মাজত ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচন তুলনা কৰা নাযায়। উদাহৰণস্বৰূপে লাৰ্জ কেপ ফাণ্ডৰ উত্থান-পতন স্মল কেপ ফাণ্ডৰ তুলনাত কম। সেয়ে অৱধাৰিতভাৱে স্মল কেপ ফাণ্ডৰ ষ্টেণ্ডাৰ্ড ডেভিয়েচন সাধাৰণ অৱস্থাত লাৰ্জ কেপ ফাণ্ডৰ তুলনাত বেছি হোৱাতো স্বাভাৱিক।

আন এটা পৰিসংখ্যা হৈছে বিটা।বেন্সমাৰ্কৰ তুলনাত ফাণ্ড এটাৰ ৰিটাৰ্ন কেনে হ’ব পাৰে তাক এই পৰিসংখ্যাৰ জৰিয়তে বুজিবলৈ চেষ্টা কৰা হয়।ধৰা হওক, ‘ক’ আৰু ‘খ’ দুটা সমগোত্ৰীয় ফাণ্ডৰ  বেন্সমাৰ্ক হৈছে ছেনছেক্স। বেন্সমাৰ্কৰ বিটা মূল্য এক বুলি ধৰা হয়। ‘ক’ আৰু ‘খ’ ফাণ্ডৰ বিটা মূল্য যেনিবা ক্ৰমে ০.৭৫ আৰু ১.২৫ । এতিয়া ছেনছেক্সে যদি অনাগত এবছৰত ১০ শতাংশ ৰিটাৰ্ন দিয়ে তেন্তে ‘ক’ ফাণ্ডৰ পৰা আশা কৰা উচিত ১০ X o.৭৫ = ৭.৫ শতাংশ ৰিটাৰ্ন আৰু ‘খ’ ফাণ্ডৰ পৰা ১০ x ১.২৫ = ১২.৫০ শতাংশ ৰিটাৰ্ন।ঠিক একেদৰে বজাৰ মন্দা অৱস্থাত একতকৈ অধিক বিটা মূল্য থকা ফাণ্ডৰ বেন্সমাৰ্কতকৈ বেছি লোকচান হ’ব আৰু একতকৈ কম বিটা মূল্য থকা ফাণ্ডৰ ক্ষেত্ৰত সেই লোকচান বেন্সমাৰ্কতকৈ কম হ’ব

এতিয়া কথা হ’ব এটা ফাণ্ডৰ এই বিটা মূল্য গ্ৰহণযোগ্য হয় নে নহয় তাক জনাটো।অৰ্থাৎ ফাণ্ডৰ ৰিটাৰ্ন আৰু বেন্সমাৰ্কৰ ৰিটাৰ্নৰ মাজত সম্পৰ্ক কেনেকুৱা তাক বুজাটো। ইয়াক নিৰ্ণয় কৰিবলৈ আৰ স্কুৱাৰ্ড (R- Squared)নামৰ অন্য এটা পাৰিসংখ্যালৈ লক্ষ্য কৰা হয়।বেন্সমাৰ্কৰ লগত ফাণ্ডটোৰ সম্পৰ্কৰ নিকটতা জুখিবলৈ এই পৰিসাংখ্যিক সঁজুলি ব্যৱহাৰ কৰা হয়।শূন্যৰ পৰা একৰ ভিতৰত থাকে এই স্কেল। শূন্য মানে ফাণ্ডৰ ৰিটাৰ্ন আৰু বেন্সমাৰ্কৰ ৰিটাৰ্নৰ মাজত কোনো সম্পৰ্ক নাই আৰু এক মানে এশ শতাংশ মিল থকা সম্পৰ্ক।ভেলু ৰিছাৰ্চ নামৰ সংস্থাটোৰ মতে ০.৮ ৰ পৰা একৰ ভিতৰত আৰ স্কুৱাৰ্ড থাকিলে এটা ডাইভাৰ্ছিফাইড ইকুইটি ফাণ্ড আৰু তাৰ বেন্সমাৰ্কৰ নিকট সম্পৰ্ক থকা বুলি গণ্য কৰিব পাৰি।যদি আৰ স্কুৱাৰ্ড মূল্য তেনেই সৰু হয় তেন্তে সেই ফাণ্ডৰ বিটা আৰু বেন্সমাৰ্কৰ ভিত্তিত ৰিটাৰ্নৰ প্ৰত্যাশা নিৰ্মাণ কৰিব নোৱাৰি।

*******