বিগত দুটামান খণ্ডত আমি ডেট মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি আহিছো। বিনিয়োগকাৰীয়ে ডেট মিউচুৱেল ফাণ্ড একোটাত জমা কৰা টকাৰে ফাণ্ডটোৱে ক’ত ক’ত বিনিয়োগ কৰিব পাৰে তাৰ বিষয়ে কথা নাপাতিলে আমাৰ আলোচনা আধৰুৱা হৈ ৰ’ব। সেয়ে আজিৰ প্ৰসংগ – ডেট মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ কেইটামান উল্লেখযোগ্য বিনিয়োগ ক্ষেত্ৰৰ বিষয়ে।
‘ঘাটি বাজেট’ শব্দ যুগলৰ সৈতে কম বেছি পৰিমাণে আমি সকলোৱেই পৰিচিত। বিশেষকৈ চৰকাৰৰ বাজেট অধিৱেশনৰ আগে পিচে শব্দটোৱে যথেষ্ট গুৰুত্ব পায়। কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ বাজেটত ঘাটিৰ অৰ্থ হ’ল আয়তকৈ ব্যয়ৰ পৰিকল্পনা বেছি। চৰকাৰে ক’ৰ পৰা সেই ধনৰ যোগাৰ কৰিব ? নিশ্চিতভাৱে চৰকাৰে ইয়াৰ বাবে হয় টকা ছপা কৰিব লাগিব, নহয় ধাৰ কৰিব লাগিব। এই যে চৰকাৰে ধাৰলৈ বিচাৰিলে টকা ধাৰ দিবলৈ সুযোগটো ওলায়, সেয়াই এজন বিনিয়োগকাৰীৰ বাবে ঋণ সম্পদত বিনিয়োগ কৰাৰ বাবে আটাইতকৈ নিৰ্ভৰযোগ্য স্থান বুলি গণ্য কৰা হয়। চৰকাৰৰ হৈ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে এই ঋণৰ নিলাম তথা সময়ত সুত আৰু মূল ঘূৰাই দিয়া কাম-কাজৰ দায়িত্ব লয়। এই ঋণসমূহ একোটা নিৰ্দিষ্ট কাল দৈৰ্ঘ্যৰ হোৱাৰ বাবে ইহঁতক ‘ডেটেড চিকিউৰিটিজ’ বুলিও কোৱা হয়।‘ডেটেড চিকিউৰিটিজ’ এবছৰৰ পৰা ৩০ বছৰপৰ্যন্ত দীঘলীয়া হ’ব পাৰে। এই ঋণ দ্ৰব্যসমূহকে ভাৰত চৰকাৰৰ বণ্ড বা জি-চেক বণ্ড হিচাপে জনা যায়। ৰাজ্যিক চৰকাৰবোৰেও নিজৰ নিজৰ ঘাটি বাজেটৰ জোৰা মাৰিবলৈ এই পন্থা ল’ব পাৰে। এইবিলাকক তেতিয়া ষ্টেট ডেভেলপমেণ্ট লোন বোলা হয়। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ যোগেদি পৰিচালিত হোৱা এই ঋণ দ্ৰব্যৰ কাল দৈৰ্ঘ্য ১০ বছৰৰ ভিতৰত হয়।
হ্ৰস্বম্যাদী প্ৰয়োজনবোৰ পূৰণ কৰিবলৈ ভাৰত চৰকাৰে ধাৰ কৰোতে যি বিত্তীয় দ্ৰব্যৰ সৃষ্টি হয় তাক ট্ৰেজাৰী বিল বুলি কোৱা হয়। এবছৰতকৈ কম সময়ৰ হয় এই দ্ৰব্যবোৰৰ কাল দৈৰ্ঘ্য। ৯১ দিনীয়া, ১৮২ দিনীয়া আৰু ৩৬৪ দিনীয়া ট্ৰেজাৰী বিল বৰ্তমান ভাৰতত উপলব্ধ । এই দ্ৰব্যবোৰৰ নিলাম প্ৰক্ৰিয়াও ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে তদাৰক কৰে। ওপৰত উল্লেখ কৰা দীৰ্ঘম্যাদী ঋণ দ্ৰব্যৰ লগত এই ট্ৰেজাৰী বিলৰ এক উল্লেখযোগ্য পাৰ্থক্য হ’ল – সিবোৰত থকাৰ দৰে নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ অন্তৰে অন্তৰে নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ সুত দিয়াৰ ব্যৱস্থা ইয়াত নাথাকে। তাৰ বিপৰীতে কিনোতে ট্ৰেজাৰী বিল ৰেহাই মূল্যত পোৱা যায় আৰু কাল দৈৰ্ঘ্য শেষ হ’লে ফেচ ভেল্যু বা লিখা মূল্যটো ঘূৰাই পায়। সেইবাবে এই চিকিউৰিটিবোৰক ‘জিৰ’ কুপন চিকিউৰিটিজ’ বুলিও কোৱা হয়। ইয়াৰ বাদেও ‘কেচ মেনেজমেণ্ট বিল’ নামৰ আন এবিধ ঋণ দ্ৰব্যৰ জৰিয়তে ভাৰত চৰকাৰে কম দিনৰ বাবে লগা টকা যোগাৰ কৰে। যাৰ কাল দৈৰ্ঘ্য ৯১ দিনতকৈ কম হয়। এবাৰ নিলাম হোৱাৰ পাচত এই ঋণ সম্পদবোৰ বজাৰত কিনা-বেচা হয়। ভাৰতীয় চেকেণ্ডাৰী মাৰ্কেটত আটাইতকৈ বেছি কিনা-বেচা হোৱা দ্ৰব্যই হ’ল ভাৰত চৰকাৰে ইছ্যু কৰা বিভিন্ন ঋণ দ্ৰব্যসমূহ।
ভাৰত চৰকাৰৰ বাদেও দীঘলীয়া সময়ৰ বাবে ধাৰ বিচৰা সংস্থাসমূহ হ’ল ৰাজহুৱা খণ্ড আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ প্ৰতিষ্ঠানসমূহ। ৰাজহুৱা খণ্ডৰ প্ৰতিষ্ঠানসমূহক দিয়া ধাৰ ব্যক্তিগত খণ্ডৰ প্ৰতিষ্ঠানসমূহতকৈ কম ৰিস্কৰ বুলি গণ্য কৰা হয়। কাৰণ বিপদৰ সময়ত পিচত থিয় দিবলৈ চৰকাৰ আছে। সেই বাবেই সম-পৰ্যায়ৰ একোটা ব্যক্তিগত খণ্ডৰ প্ৰতিষ্ঠানে ল’ব খোজা ঋণৰ বিপৰীতে ঘোষণা কৰা সুতৰ প্ৰতিশ্ৰুতি ৰাজহুৱা খণ্ডৰ প্ৰতিষ্ঠানকৈ বেছি হ’বলৈ বাধ্য।
মুদ্ৰা বজাৰৰ দুবিধ উল্লেখযোগ্য ঋণ দ্ৰব্য হ’ল চাৰ্টিফিকেট অব্ ডিপ’জিট আৰু কমাৰ্চিয়েল পেপাৰ। সাধাৰণতে বেংকবোৰে হ্ৰস্বম্যাদী প্ৰয়োজন পূৰণ কৰিবলৈ চাৰ্টিফিকেট অব্ ডিপ’জিট ইছ্যু কৰে। যেতিয়া বেংকত গ্ৰাহকে জমা কৰা ধনৰ পৰিমাণৰ বিপৰীতে ঋণ বিচৰা সংখ্যাটো বেছি হয় তেতিয়া এই পদ্ধতিৰে বেংকে সাময়িকভাৱে প্ৰয়োজন হোৱা ধনৰ জোৰা মাৰে। সৰ্বনিম্ন ৭ দিনৰ পৰা ১ বছৰপৰ্যন্ত হ’ব পাৰে চাৰ্টিফিকেট অব্ ডিপ’জিটৰ কাল দৈৰ্ঘ্য। বেংকৰ বাদেও সৰ্বভাৰতীয় বিত্তীয় সংস্থাবোৰেও ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিৰ্ধাৰণ কৰি দিয়া সীমাৰ ভিতৰত চাৰ্টিফিকেট অব্ ডিপ’জিট ইছ্যু কৰিব পাৰে। এইবিলাকৰ কাল দৈৰ্ঘ্য এবছৰৰ পৰা ৩ বছৰপৰ্যন্ত হ’ব পাৰে। কমাৰ্চিয়েল পেপাৰ বা চমুকৈ চি পি হৈছে ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠান, অনা-বেংকীয় সৰ্বভাৰতীয় বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানে কম সময়ৰ বাবে প্ৰয়োজন হোৱা টকা আহৰণ কৰিবলৈ ইছ্যু কৰা ঋণ পত্ৰ। অৱশ্যে যিকোনো ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠানৰ কমাৰ্চিয়েল পেপাৰ ইছ্যু কৰাৰ অধিকাৰ নাই। নিৰ্দিষ্ট মানবিশিষ্ট হ’লেহে এই পদ্ধতিৰে ঋণ পত্ৰ ইছ্যু কৰি ধন সংগ্ৰহ কৰিব পাৰে। তদুপৰি কোনো প্ৰতিষ্ঠিত ৰেটিং এজেন্সিৰ জৰিয়তে ক্ৰেডিট ৰেটিং কৰোৱাটো বাধ্যতামূলক। সেই ৰেটিঙত প্ৰয়োজনীয় স্থান নাপালেও কমাৰ্চিয়েল পেপাৰ ইছ্যু কৰিব নোৱাৰে।
ক’লেটাৰেলাইজড ব’ৰ’য়িং এণ্ড লেণ্ডিং অবলিগেচনছ (Collateralized Borrowing and Lending Obligations ), চমুকৈ চি বি এল অ’ হৈছে মুদ্ৰা বজাৰৰ অন্য এবিধ বিত্তীয় দ্ৰব্য। ইয়াত চৰকাৰী চিকিউৰিটি বন্ধকৰ বিপৰীতে কম সময়ৰ বাবে ঋণ দিয়া-লোৱা হয়। চি বি এল অ’ দ্ৰব্যৰ সৰ্বোচ্চ কাল দৈৰ্ঘ্য এবছৰ। ক্লিয়েৰিং কৰ্প’ৰেচন অৱ ইণ্ডিয়া লিমিটেড, চমুকৈ চি চি আই এল হৈছে এই দ্ৰব্যবিধৰ প্ৰস্তুতকৰ্তা।
***********
ছেভিংছ একাউণ্টত টকা থ’লে ভাল নে বেংকত ফিক্সড ডিপ’জিট কৰিলে ভাল ? নাইবা এবছৰীয়া ফিক্সড ডিপ’জিট ভাল নে ৫ বছৰীয়া ফিক্সড ডিপ’জিট ভাল ? এনে প্ৰশ্নৰ যি দৰে এশৰীয়া উত্তৰ সম্ভৱ নহয়, মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ ডেট ফাণ্ডৰ ক্ষেত্ৰতো একেই কথা খাটে।যিদৰে সঞ্চয় বা বিনিয়োগৰ উদ্দেশ্য, কালদৈৰ্ঘ্য,সুতৰ হাৰ আদি বিভিন্ন কথাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আমাৰ টকা ছেভিংছ একাউণ্টত থকিব নে ফিক্সড ডিপ’জিট কৰা হ’ব সেয়া ঠিক কৰো, ঠিক একেকেইটা কথাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কেনেকুৱাধৰণৰ ডেট ফাণ্ডত আমি বিনিয়োগ কৰিম সেয়া নিৰ্ধাৰণ কৰা উচিত।ওপৰঞ্চি আৰু যিটো কাৰকৰ প্ৰতি আপুনি সজাগ হ’ব লাগিব, সেয়া হৈছে ডেট ফাণ্ডত নিহিত হৈ থকা ৰিস্ক।প্ৰাথমিক শ্ৰেণী বিভাজন অনুসৰি আমি আগ বাঢ়ো আহক –
খাদ্য আমিষ নে নিৰামিষ সেয়া যেনেকৈ তৈয়াৰ কৰা উপাদানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ আঁচনি এখনৰ চৰিত্ৰ কেনেকুৱা হ’ব, সেয়া প্ৰকৃততে নিৰ্ভৰ কৰে সেই আঁচনিখনে ক’ত বিনিয়োগ কৰে তাৰ ওপৰত। বিত্তীয় সম্পদৰ শ্ৰেণী বিভাজনত দুটা প্ৰধান ভাগ হৈছে – ১) ইকুইটি বা শ্বেয়াৰ আৰু (২) ডেট বা অসমীয়াত ঋণসম্পদ।ব্যৱসায়ৰ মালিকীস্বত্ব ল’বলৈ টকা খটুৱালে সেয়া ইকুইটিত বিনিয়োগ আৰু টকা ধাৰলৈ দি সুতৰ আশা কৰিলে সেয়া ঋণ সম্পদত বিনিয়োগ।মিউচুৱেল ফাণ্ডেও এই দুয়োবিধ সম্পদ শ্ৰেণীতে বিনিয়োগ কৰাৰ সুযোগ দিয়ে।সাধাৰণতে মিউচুৱেল ফাণ্ড সম্পৰ্কীয় আমাৰ কথা-বতৰাত ইকুইটিয়ে প্ৰাধান্য পায়।আজি ঋণ সম্পদত বিনিয়োগ কৰা মিউচুৱেল ফাণ্ড অৰ্থাৎ ডেট মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ বিষয়ে কিছু কথা আলোচনা কৰিম।
‘মিউচুৱেল ফাণ্ড ইনভেষ্টমেণ্টছ আৰ ছাবজেক্ট টু মাৰ্কেট ৰিস্ক। প্লিজ ৰিড দা অফাৰ ডকুমেণ্ট কেয়াৰফুলি বিফ’ৰ ইনভেষ্টিং’ – এনে এষাৰ সতৰ্কবাণী প্ৰত্যেক মিউচুৱেল ফাণ্ড সম্পৰ্কীয় বিজ্ঞাপনত সংলগ্ন হৈ থাকে। বহুজনে আকৌ এই সতৰ্কবাণী পঢ়ি বা শুনিয়েই ভয় খাই মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ পৰা নিজকে আঁতৰাই ৰাখে। মোৰ বোধেৰে এইখিনিত প্ৰকৃত সমস্যা হৈছে আমাৰ ৰিস্কৰ সম্বন্ধে স্পষ্ট ধাৰণা নথকাটোহে। তদুপৰি মিউচুৱেল ফাণ্ড মানেই মাত্ৰ ইকুইটি ফাণ্ড নহয় যে শ্বেয়াৰ বজাৰত পতন হ’লে সকলো মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ আঁচনিয়েই বেয়া ফল দিব। ঋণ সম্পদ, মুদ্ৰা বজাৰ আদিৰ লগত সম্পৰ্ক থকা কম ৰিস্কৰ আঁচনিও মিউচুৱেল ফাণ্ডত আছে। বহু বিনিয়োগকাৰী এই সম্পৰ্কে অৱগত নহয়। যিহেতু মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ আঁচনিৰ শ্ৰেণী বিভাগ আজিৰ মূল প্ৰসংগ নহয়, সেয়ে সবিশেষ পিচৰ খণ্ড এটালৈ ঠেলিলো।
মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ সংক্ষিপ্ত বুৰঞ্জী :- পৃথিৱীৰ দেশে দেশে বৰ্তমান জনপ্ৰিয় হোৱা বিনিয়োগৰ এই ব্যৱস্থাটোৰ উৎপত্তিৰ সম্বন্ধে সৰ্বজন গ্ৰহণীয় তথ্য নাই।বহুতে ক’ব খোজে নেদাৰলেণ্ডৰ ৰজা উইলিয়াম প্ৰথমে ১৮২২ চনত প্ৰতিষ্ঠা কৰা বিনিয়োগ কোম্পানীয়েই পৃথিৱীৰ প্ৰথম মিউচুৱেল ফাণ্ড।কিন্তু অন্য একাংশই এই তথ্য মানিব নোখোজে।তেওঁলোকে ক’ব খোজে যে ওলণ্ডাজ (Dutch) সদাগৰ এড্ৰিয়ান ভন কেটৱিছে ১৭৭৪ চনত গঠন কৰা বিনিয়োগ ট্ৰাষ্ট বা ন্যাসটোৱেহে ৰজা উইলিয়াম প্ৰথমক বিনিয়োগকাৰীৰ ধন একগোট কৰি ক’ৰবাত বিনিয়োগ কৰাৰ ধাৰণাটো দিছিল।কম ধনেৰে বিভিন্ন ঠাইত বিনিয়োগ কৰিব পৰা ধাৰণা এটাই সৰু বিনিয়োগকাৰীক আকৰ্ষণ কৰিব বুলি হয়তো আশা কৰিছিল কেটৱিছে।মন কৰিবলগীয়া যে তেওঁৰ ফাণ্ডটোৰ নামটোৰ অৰ্থ আছিল – একতাই গঢ়ে শক্তি (Unity Creates Strength)। এই ট্ৰাষ্টে বিনিয়োগকাৰীৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা ধন ৰাছিয়া, ডেনমাৰ্ক, জাৰ্মানী, স্পেইন, চুইডেন আদি বহুকেইখন দেশত বণ্ডত বিনিয়োগ কৰিছিল। মধ্য আৰু দক্ষিণ আমেৰিকাত থকা উপনিৱেশিক বাগানবোৰৰ ইউৰোপীয় মালিক প্ৰতিষ্ঠানৰ বণ্ডতো কেটৱিছৰ ট্ৰাষ্টটোৱে বিনিয়োগ কৰিছিল।