নাই, এই উদাহৰণটোৰ বাবে আপোনাৰ গাত ভেঁজা নলওঁ৷ মানে ল’বলৈ সংকোচ হৈছে৷ সেয়ে মোৰ মাজেৰেই ঘটনাটো লক্ষ্য কৰক৷ ধৰক, অফিচৰ পৰা গধূলি ঘৰলৈ ঘূৰোতে মনত পৰিল মাছ অলপ লৈ যোৱাৰ ফৰমাইচ এটা আছিল৷ সেয়ে ৰ’লো দৈনিক বজাৰৰ সন্মুখত৷ মাছৰ বজাৰত সোমায়েই পালো নহয, বহু দিন লগ নোপোৱাকৈ থকা পুৰণি বন্ধু এজনক৷ মাছ নিৰ্বাচনৰ বিষয়টো হৈ পৰিল গৌণ৷ বন্ধুৰ লগত কথা পাতি পাতিয়েই মাছ চালো, ওজন কৰালো আৰু বেপাৰীক টকা দি মাছৰ টোপোলা হাতত ল’লো৷ হাতত টোপোলা লৈও আমাৰ কথা চলিল বহুপৰ৷ ঘৰলৈ উভতি অহাৰ পিচত শ্ৰীমতীয়ে মাছখিনি চাই দেখুওৱা অভিব্যক্তিৰ পৰা ধাৰণা কৰিলো – আজিৰ বজাৰখন সিমান ভাল নহ’ল কিজানি৷ কিন্তু মই কৰা ধাৰণাতকৈও উচ্চ পৰ্যায়ৰ নিশ্চিতিৰ মোহৰ পৰিল পাকঘৰৰ পৰা ভাহি অহা ভজা মাছৰ গোন্ধত৷ মই বোলো একো নহয় দিয়া, মাত্ৰ অলপ বেছিকৈ ভাজিবা৷ নিশা ভাতৰ টেবুলত ঘৰৰ বাকী সদস্যসকলে মাছখিনিৰ প্ৰতি প্ৰদৰ্শন কৰা আগ্ৰহহীনতাই মোক ক্ষুণ্ণ কৰিলে৷ ঘোষণা কৰিলো – আনে নাখালেও নাই, মই খাম৷ দামত কিনি অনা মাছ, লোকচান হ’বলৈতো দিব নোৱাৰি৷ বহুখিনি মাছ উদৰস্থ কৰি পাচদিনা ৰাতিপুৱা দৰবৰ টেমাৰ পৰা ন’ফ্লক্স টি জেদ টেবলেট এটা খাই শ্ৰীমতীক সুধিছো – হেৰা, ঘৰত কাঁচকল আছেনে নাইহে? মচন্দৰী শাক অলপো তুলি থ’বাচোন৷ পেটটো ভাল নহয় দেখোন!
এই যে গেলা মাছ বুলি জানিও ৰন্ধালো, আনে নোখোৱাত লোকচান হ’ব বুলিয়েই ভাল নোপোৱা স্বত্ত্বেও মাছখিনি খাই থ’লো, এই কথাবোৰে বাৰু কি সুচায়? কিহে বাৰু মোক প্ৰৰোচিত কৰিলে? উত্তৰটো দিয়াৰ আগতে বিষয়টোত এইবাৰ আপোনাকো জড়িত কৰিব খুজিছো অন্য এটা প্ৰশ্নৰ মাধ্যমেৰে৷ ধৰক, ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ এখন আহিছে আপোনালোকৰ অঞ্চললৈ৷ আপুনি সাংঘাতিক নাট্যপ্ৰেমী নহ’লেও ৰাতিৰ দৰ্শনীৰ নাটক এখনৰ টিকট এটা পুৱাই কাটি থৈছে৷ গধূলিৰ আগে আগে ক’ৰ পৰা জানো মেঘ আহি আকাশ ওন্দোলাই তুলিলে৷ থিয়েটাৰৰ নাটক চাবলৈ যোৱা মানেই ধুমুহা-বৰষুণৰ মুখামুখি হোৱাৰ প্ৰবল সম্ভাৱনা৷ এতিয়া আপুনি কওক – এক, থিয়েটাৰৰ নাটক চাবলৈ যাব নে নাই? দুই, সেই টিকটটো নিজৰ টকা খৰচ নকৰাকৈ উপহাৰ হিচাপে পোৱা হ’লে আপোনাৰ সিদ্ধান্ত একেই হ’লহেঁতেননে? যদি আপুনি টিকটটোৰ বাবে হোৱা খৰচৰ কাৰণেই নাটক চাবলৈ যোৱাৰ ইচ্ছা প্ৰকাশ কৰিছে তেন্তে সেই মানসিকতা মই গেলা মাছ একমাত্ৰ লোকচান হ’ব বুলিয়েই খোৱাৰ সমপৰ্যায়ৰ বুলিব পাৰি৷ এই যে ইতিমধ্যেই খৰচ হৈ যোৱা টকাকেইটাৰ কথা ভাবি সাধাৰণ অৱস্থাত অযুক্তিকৰ যেন লগা কাম কিছুমান কৰিবলৈ প্ৰৰোচিত হওঁ, এই প্ৰৱনতাটোক ইংৰাজীত ‘চাংক কষ্ট্ ফেলেচি’ বুলি নামকৰণ কৰিছিল মনোবিজ্ঞানী ৰিচাৰ্ড থেলাৰে৷ অসমীয়াত ক’ব পাৰি ‘ডুব যোৱা খৰচৰ ভ্ৰম’৷ আমি যিখিনি খৰচ কৰিলো, সেইখিনি কেতিয়াও উভতাই পোৱাৰ সম্ভাৱনা নাই৷ কিন্তু মই খাবলৈ প্ৰৰোচিত হৈছো মাছ বেপাৰীক দিয়া দামটোৰ বাবে আৰু আপুনি প্ৰৰোচিত হোৱাৰ পূৰ্ণ সম্ভাৱনা টিকটৰ বাবদ ভৰা দামৰ বাবে৷ মোক যদি আনে আয়োজন কৰা ভোজত তেনে মাছ খাবলৈ দিয়া হ’লে আৰু আপুনিও থিয়েটাৰৰ আয়োজক কমিটীৰ পৰা বিনামূলীয়া গে’ট পাছ পোৱা হ’লে আমাৰ দুয়োৰে সিদ্ধান্ত বেলেগ হোৱাৰ সম্ভাৱনা প্ৰবল৷ এইটো বিষয়তে মনোবিজ্ঞানী হেল আৰ আৰ্কছ আৰু কেথেৰিন ব্লামাৰে চলোৱা এটা সম্পৰীক্ষা আছিল বৰ আকৰ্ষণীয়৷ অহিঅ’ ইউনিভাৰ্ছিটি থিয়েটাৰৰ ১৯৮২-৮৩ ছিজনৰ কিছুমান টিকট ৰেহাই মূল্যত বিতৰণ কৰা হ’ল৷ টিকটৰ মূল্য আছিল ১৫ ডলাৰ৷ কিছুমান মানুহৰ পৰা লোৱা হ’ল ১৩ ডলাৰকৈ, ২ ডলাৰ ৰেহাই৷ আন কিছুমান মানুহৰ পৰা ৮ ডলাৰকৈ, ৭ ডলাৰৰ ৰেহাই৷ ৰেহাই দিয়াসকলক কোৱা হ’ল থিয়েটাৰ বিভাগৰ উত্তৰণৰ পৰিকল্পনাৰ লগত সংগতি ৰাখি এই ৰেহাই ব্যৱস্থা কৰা হৈছে৷ শেষত দেখা গ’ল যিসকল ব্যক্তিয়ে কোনো ৰেহাই পোৱা নাছিল, তেওঁলোকৰ উপস্থিতিৰ হাৰ সৰ্বোচ্চ আৰু সৰ্বাধিক ৰেহাই পোৱা দলটোৰ উপস্থিতিৰ হাৰ সৰ্বনিম্ন৷ মনোবিজ্ঞানীদ্বয়ে কৰা ব্যাখ্যামতে দৰ্শনী চাবলৈ যাব নোৱৰাটোকহে টিকট কিনা ব্যক্তিসকলে লোকচান বুলি গণ্য কৰিছিল৷ সেয়ে অৱধাৰিতভাৱে যিসকলে টিকটৰ মূল্য অধিক ভৰিলে তেওঁলোকৰ মনত লোকচানৰ সংখ্যাটো ডাঙৰ হৈ ধৰা দিলে আৰু পাৰ্যমানে চেষ্টা কৰিলে এই লোকচানৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ৷
বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰটো এই ‘ডুব যোৱা খৰচৰ ভ্ৰম’ বৰ অপকাৰী হিচাপে বিবেচিত হৈ আহিছে৷ নিজে অতীতত কৰা বিনিয়োগ বৰ্তমানৰ বিশ্লেষণত সেয়া বেয়া সিদ্ধান্ত আছিল বুলি প্ৰত্যয় জন্মাৰ পাচতো তেনে বিনিয়োগ ৰাখি থোৱা বা তাত অধিক বিনিয়োগ কৰাৰ যি মানসিকতা তাৰ কাৰণ হৈছে এই ভ্ৰম৷ যি বহু সময়ত বিনিয়োগকাৰীক বেয়া বিনিয়োগত বন্দী কৰা দেখা যায়৷ উদাহৰণহিচাপে বহু মানুহে নিজে বেয়া বুলি উপলব্ধি কৰা কোম্পানী এটাৰ শ্বেয়াৰ বেচি নিদি লোকচানতে ৰৈ থাকে আকৌ দাম বাঢ়িবলৈ৷ কোনো কোনোৱে আকৌ তাত আৰু অধিক বিনিয়োগহে কৰে গড় দাম কম কৰিবলৈ৷ বহুতে আকৌ নিজে বেয়া বুলি গালি পাৰি পাৰিও বিনিয়োগ আঁচনি এখন বন্ধ নকৰি বছৰৰ পিচত বছৰ ধন দি যায়৷ যুক্তি – তেওঁৰ ইতিমধ্যেই বহু ধন দিয়া হৈ গৈছে৷ এনেধৰণৰ ঘটনাবোৰক বিনিয়োগৰ পৃথিৱীত ‘ভাল টকাই বেয়া টকাৰ পিচ লোৱা’ বুলিও অভিহিত কৰা হয়৷ লক্ষ্য কৰক, সেই নতুন টকাবোৰক আজি ভাল বুলি বিবেচিত ঠাইত বিনিয়োগ কৰাৰ সুযোগ বিনিয়োগকাৰীজনৰ আছে৷ কিন্তু সেয়া তেওঁ ল’ব পৰা নাই পুৰণি বিনিয়োগৰ পৰা হ’ব পৰা লোকচান হজম কৰিব নোৱৰাৰ বাবেই৷ সেয়ে এই প্ৰৱণতাকো একধৰণৰ লোকচান বিতৃষ্ণা (Loss Aversion) বুলিব পাৰি৷ এনে সিদ্ধান্তৰ সংকটত পৰিলে লিটমাছ পৰীক্ষা হিচাপে নিজকে প্ৰথমে সোধক – যদিহে পূৰ্বৰ বিনিয়োগ নাথাকিলেহেঁতেন, তেন্তে আজিৰ পৰিস্থিতিত সেই কোম্পানীৰ ষ্টক বা আঁচনিখনত বিনিয়োগ কৰিবলৈ আপুনি আগ্ৰহী হ’লহেঁতেননে? যদিহে উত্তৰ ঋণাত্মক, তেন্তে আপুনি ‘ডুব যোৱা খৰচৰ ভ্ৰম’ৰ চিকাৰ হৈছে৷ মন কৰিব – মই কিন্তু ক’ব খোজা নাই যে বিনিয়োগত লোকচান হোৱা মাত্ৰাকে তাৰ পৰা ওলাই আহিব লাগিব৷ বহু সময়ত তেনে পৰিস্থিতিত বিনিয়োগ কৰি যোৱাটোৱেই উত্তম সিদ্ধান্ত হিচাপে বিবেচিত হ’ব পাৰে৷ মই মাত্ৰ ক’ব খুজিছো যে বিনিয়োগ কৰি যোৱাৰ একমাত্ৰ কাৰণ ইতিমধ্যে হৈ যোৱা বিনিয়োগ হোৱা উচিত নহয়৷ অৰ্থাৎ বৰ্তমান বা ভৱিষ্যতৰ সিদ্ধান্তবোৰৰ ওপৰত অতীতৰ খৰচ বা বিনিয়োগৰ সিদ্ধান্তক অদৰকাৰীভাৱে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিবলৈ দিয়া অনুচিত৷
*****
(লেখাটো পূৰ্বে অসমীয়া প্ৰতিদিন কাকতত ৩০ আৰু ৩১ জুলাই, ২০১৫ত দুটি খণ্ডত প্ৰকাশ পাইছিল)
আপুনি বাৰু কেতিয়াবা ভুল শাৰীত গভীৰ বিশ্বাসেৰে থিয় হৈ পাইছেনে? সেয়া হ’ব পাৰে কোনো কাউণ্টাৰৰ সন্মুখত অথবা হ’ব পাৰে কোনো প্ৰৱেশ দ্বাৰক লক্ষ্য কৰি আগবঢ়া মানুহৰ দীঘলীয়া লানিত৷ ধৰক, ক’ৰবাত আপুনি একাধিক কাউণ্টাৰৰ মাজৰে যিকোনো এটাত শাৰী পতাৰ প্ৰয়োজন হ’ল৷ গোটেইকেইটা কাউণ্টাৰত মানুহে শাৰী পাতিবলৈ ইতিমধ্যেই আৰম্ভ কৰিছে৷ আপুনি তুলনামূলকভাৱে চুটি শাৰীটোৰ শেষৰজন হৈ থিয় দিলেগৈ৷ আপোনাৰ পাচতো বহুজন আহি থিয় হ’ল আৰু আপুনি হৈ পৰিল শাৰীটোৰ মাজৰ এজন৷ কাউণ্টাৰবোৰ এতিয়াও খোলা নাই৷ আপুনি ধৈৰ্যসহকাৰে অপেক্ষা কৰিলে৷ কিছু সময়ৰ পাচত কাউণ্টাৰৰ খিৰিকীবোৰ এখন এখনকৈ খোল খালে৷ কিন্তু নুখুলিল আপোনাৰ শাৰীটোৱে খুন্দিয়াই থকাখনহে৷ হঠাৎ কোনোবাই আঙুলিয়াই দিলে কাউণ্টাৰৰ খিৰিকীৰ ওপৰত থকা জাননীখনলৈ – অনিবাৰ্য কাৰণবশতঃ কাউণ্টাৰটো সেইদিনা বন্ধ থকাৰ কথা৷ ধেই! হতাশা মিশ্ৰিত হাঁহিৰ মাজত শাৰীটো ভাগি থাকিল নিমিষতে৷ কিয় এনে হয়? কিয় এজনে কৰা ভুলৰ পাচত বাকীসকলে যোগ দিয়ে? কাৰণটো মনস্তাত্ত্বিক, যাক কোৱা হয় জাক বা পাল মানসিকতা (Herd Mentality)৷ আগৰ মানুহজনে নিশ্চয় জানি-শুনিয়েই শাৰী পাতিছে বা আগৰ মানুহখিনিয়ে ভুলকৈ শাৰী পাতিবলৈ বুৰ্বক নে কিবা? এনে বিভিন্ন যুক্তিয়ে আপোনাক বিশেষ অনুসন্ধান নকৰাকৈ ভুল শাৰী এটাৰ এজন হ’বলৈ বাধ্য কৰে৷ ২০১১ চনত ভূপেন হাজৰিকাৰ দেহাৱসানৰ পিচত তেখেতৰ নশ্বৰদেহ অন্তিমবাৰৰ বাবে দৰ্শন কৰিবলৈ দীঘলীপুখুৰীৰ পাৰত জেলেপী পাক মাৰি মাৰি আগবঢ়া জৰ্জ ফিল্ডমুখী মানুহৰ সুদীৰ্ঘ শাৰীত বহুপৰ কটোৱাৰ সময়তো দেখিছিলো এনে দুই-এক ভুল শাৰী৷ হ’ব পাৰে অভাৱনীয় দীঘল শাৰীৰ শেষত থিয় হোৱাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ বিচাৰি দুই এজনৰ সেয়া আছিল ইচ্ছাকৃত প্ৰচেষ্টা৷ কিন্তু শাৰীৰিক ভাষা লক্ষ্য কৰি এনে লাগিছিল তেনে শাৰীৰ অলপ পিচলৈ থকাসকলে হয়তো নাজানিছিল তেওঁলোক যে একোটা ভুল শাৰীৰ অংশ৷
ঘৰৰ পর্দাকেইখন পুৰণি হ’ল বুলি পত্নীয়ে আপোনাক বহু দিনৰ পৰাই কাণ চুৱাই আছে৷ আপুনিও অনুভৱ কৰিছে – এৰা, প্ৰায় ৮-১০ বছৰমানেই হ’ল দেখোন, আনহে নালাগে ড্ৰয়িংৰুমৰ পৰ্দাকেইখনো সলনি হোৱা নাই৷ ৰাতিপুৱাৰ চাহৰ টেবুলতে ককৰ্থনাৰ সুৰত কথাটো আকৌ শুনিবলগা হোৱাত আপুনি ঠিক কৰিলে আজিয়েই দোকানলৈ যোৱা হওক৷ আবেলি আনৰ মুখত ভাল বুলি শুনি থকা নতুন ফাৰ্নিছিঙৰ দোকানখনলৈ আপুনি সপত্নীক ওলাল৷ দোকানত ৰং-বিৰঙৰ নানা তৰহৰ পৰ্দাৰ কাপোৰ ওলমি আছে৷ আপোনালোক দুয়োৰে পছন্দ হোৱা কাপোৰৰ ঠাক এটালৈ আঙুলিয়াই দোকানীক সুধিলে – মিটাৰত কিমান? দোকানীয়ে দাম এটা ক’লে৷ আপুনি বহুদিন পৰ্দাৰ কাপোৰ কিনা নাই বা দোকানখনত সোমোৱাৰ আগতে বেলেগত সোধা-পোছা কৰি দামৰ ধাৰণা এটাও কৰি অহা নহ’ল৷ এক কথাত আপুনি নাজানে প্ৰকৃততে তেনেকুৱা ধৰণৰ পৰ্দা কাপোৰৰ দাম কিমান হোৱা উচিত৷ কিন্তু দোকানীৰ কথা-বাৰ্তাৰ পৰা এটা কথা ঠিক বুজিছে যে এইখন ‘ফিক্সড দাম’ৰ দোকান নহয়৷ কিমান দাম কমাব আপুনি? ১০ শতাংশ? ২০ শতাংশ? এতিয়া আন এটা প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিয়কচোন৷ ধৰক, দোকানীজনে আপোনাক এই অলপ আগতে কোৱা দামতকৈ ২০ শতাংশ কমকৈ যদি ক’লেহেঁতেন, আপুনি বাৰু সেই দামত সন্তুষ্ট হ’ব পাৰিলেহেঁতেননে? হয়তো আনসকলৰ দৰে আপুনিও সন্তুষ্ট হ’ব নোৱাৰিলে হয়৷ তেতিয়াও আপুনি দিব খোজা দামটো দোকানীয়ে বিচৰা দামতকৈ এতিয়াৰ দৰে ১০ শতাংশ, ২০ শতাংশ বা আপুনি ভবাধৰণে কম নহ’লহেঁতেননে? আচলতে আপুনি কমাব বিচৰা দামটো নিৰ্ভৰ কৰিছে দোকানীয়ে কোৱা দামটোৰ ওপৰত৷ ইয়াকে আচৰণ সম্বন্ধীয় মনোবিজ্ঞানত কোৱা হয় এংকৰিং এণ্ড-এডজাষ্টমেণ্ট৷ অসমীয়াত কিজানি হ’ব লংগৰ পেলোৱা আৰু ঠিক-ঠাক কৰা৷ আপোনাৰ মন জাহাজৰ লংগৰ পৰিল দোকানীয়ে কোৱা দামটোতে আৰু তাৰ পিচত আপুনি সেই দামকে ভিত্তি হিচাপে লৈ এটা সিদ্ধান্তলৈ আহিবলৈ চেষ্টাহে কৰিছে মাত্ৰ৷ দাম-দৰ চলা বহু দোকানত দোকানীয়ে উদ্ভট দাম এটা মতাৰ উদ্দেশ্য এটাই – যাতে আপোনাৰ লংগৰ সেই দামটোতে পৰে আৰু আপুনি কমাব বিচৰা দামটো পিছলি বৰ তললৈ নাহে৷ যি কথা নিশ্চয় আপুনিও নুবুজা নহয়৷ আন এটা উদাহৰণ লওক৷ আপুনি বাৰু বিভিন্ন গাড়ী কোম্পানীৰ টেষ্ট ড্ৰাইভৰ বাবে ৰখা নতুন গাড়ীকেইখনলৈ মন কৰিছেনে? চাব, সেইবিলাক সদায়ে উচ্চতম মডেলটোৰ গাড়ী৷ কোম্পানীয়ে বিচাৰে আপুনি যেতিয়া চলাব তেতিয়া লংগৰটো যেন সেই মডেলটোতে পৰে৷ সেইখন চলোৱাৰ পিচত বা তাত থকা সা-সুবিধাখিনি প্ৰত্যক্ষ কৰাৰ পিচত সৰ্বাধিক সম্ভাৱনা আছে, আপুনি সেই মডেলটোৱেই নিৰ্বাচন কৰিব৷ আপোনাৰ লংগৰটো যদি এবাৰ পৰি যায় দামৰ কথা চিন্তা কৰিলেও খুব বেছি তাৰ পিচৰটো মডেলতকৈ তললৈ আপুনি নামিব নোৱাৰিব কিজানি৷ এয়া এক কৌশল উচ্চতম মডেলৰ গাড়ীৰ প্ৰতি আপোনাক আকৰ্ষিত কৰাৰ৷
মানুহজন সাংঘাতিকভাৱে বিৰক্ত হ’ল মোৰ বিত্তীয় উপদেশত৷ তেওঁ ইকুইটি ফাণ্ডত চিপৰ জৰিয়তে বিনিয়োগ কৰিব নোখোজে৷ লাৰ্জ কেপ ফাণ্ড তেওঁৰ অপছন্দ৷ তেওঁৰ দীৰ্ঘদিনৰ বাবে ইকুইটিত বিনিয়োগ কৰাৰো কোনো ইচ্ছা নাই৷ মোক আৰু ব্যাখ্যা কৰিবলৈ সুযোগ নিদি অধৈৰ্যভাৱে অচিনাকি মানুহজনে ফোনতে কৈ উঠিল
অভিনন্দন!